Onderwijscrisis en motiveren
Ewald Vervaet (Stichting Histos, lid kerngroep WSK)
Inleiding
Onderwijsprofessionals (van kleuters tot universiteit) worstelen met dezelfde vraag: hoe motiveer je leerlingen? In Vlaanderen en Nederland is dit gevoel versterkt door een onderwijscrisis. Leraren verliezen vaak hun plezier in het werk, leerlingen leren minder goed en verliezen interesse in ontdekken, lezen en leren. Een weg uit deze crisis moet daarom vooral uitgaan van motivatie, stellen Maarten Vansteenkiste en Bart Soenens, Gentse hoogleraren (respectievelijk ontwikkelings- en motivatiepsychologie en ontwikkelingspsychologie).
Zij hebben hier jarenlang onderzoek naar gedaan. Hun nieuwe boek is bedoeld voor iedereen in het onderwijs: leraren, begeleiders, opvoeders en hulpverleners.
Het ABC van motivatie
Volgens Vansteenkiste en Soenens draait motivatie om drie basisbehoeften: Autonomie, verBondenheid en Competentie – hun ABC van de motivatie.
Autonomie Zelf keuzes kunnen maken en zelf kunnen bepalen wat je doet.
Verbondenheid Je veilig en gewaardeerd voelen in warme relaties, deel uitmaken van een groep.
Competentie Je bekwaam voelen in wat je doet en jezelf verder kunnen ontwikkelen.
Deze drie factoren zijn als ‘vitamines voor motivatie, groei en veerkracht’.
Motiveren versus demotiveren
Leerkrachten beïnvloeden motivatie op twee manieren:
Motiverend: stimuleren van keuzes, groepsgesprekken, aansluiten bij autonomie en competentie.
Demotiverend: door beurten aan te wijzen of zelf antwoorden te geven worden autonomie en competentie aangetast.
Daarnaast is er een tweede dimensie: lage versus hoge directieve stijl.
De combinatie van deze twee dimensies levert vier stijlen op:
- Autonomie-ondersteunend + laag directief
Open houding, erkennen van leerlingen als individuen, hun ontwikkeling ondersteunen.
Resultaat: vrijwillige inzet en optimale motivatie.
- Structurerend + hoog directief
Duidelijke regels en ondersteuning.
Resultaat: sterke groei in vaardigheden en motivatie.
- Controlerend + hoog directief
Leerlingen doen wat hen opgedragen wordt.
Gevaar: eigen interesses en talenten verdwijnen.
- Chaotisch + laag directief
Veel vrijheid, weinig begeleiding.
Gevaar: leerlingen raken onzeker en weten niet hoe hun talenten te ontwikkelen.
Het boek noemt dit het leraarkompas. Het is een praktisch hulpmiddel in de klas vanwege de talloze praktijkvoorbeelden, technieken, duidelijke richtlijnen. Het vormt de basis van het boek.
Intrinsieke én extrinsieke motivatie
Leerkrachten en motivatiestudies richten zich doorgaans op extrinsieke motivatie: leerlingen laten volgen vanwege huiswerk, beloning, straf. Intrinsieke motivatie – leren uit nieuwsgierigheid, verwondering en plezier – komt minder aan bod, maar is minstens even belangrijk – zoals we hieronder nog zullen zien: volgens mij zelfs belangrijker.
Vansteenkiste en Soenens spreken liever over autonoom versus gecontroleerd dan over intrinsiek versus extrinsiek en komen tot vijf soorten motivatie:
- Demotivatie (‘schoolregels zijn zinloos’)
- Externe druk (‘voor extra punten’)
- Interne druk (‘anders voel ik me schuldig’)
- Zinvolheid (‘ik vind dit nuttig’)
- Nieuwsgierigheid (‘het boeit me echt’)
Autonome motivatie gaat overigens om plezier en voldoening van binnenuit en niet om ‘opgeleukte’ verpakking van de stof.
Bespreking
Ik prijs het boek zeer. Ik vind het levendig, helder en enthousiasmerend geschreven. Het staat boordevol goede voorbeelden op alle niveaus, van kleuterschool tot universiteit. Het prikkelt om te blijven lezen en begrijpen, en motiveert zo, terwijl het over motivatie gaat. Het breidt mijn eigen kijk op motivatie uit, onder meer door ‘moet-ivatie’ (schijnmotivatie vanuit verplichting) en het als één geheel bespreken motivatie én demotivatie.
Bezinning op evidence-based onderwijs
Het boek baseert zich op evidence-based onderzoek, maar ik plaats daar kanttekeningen bij. Cijfers en statistieken staan niet voor psychologische of onderwijskundige waarheden, maar vanwege hun getalsmatige voorkomen werken ze misleidend. Sommige onderwijsmethodes, zoals Directe Instructie (DI), is niet op feitelijk onderzoek gebaseerd maar op cijfers en statistieken en is dan ook niet de juiste weg. Dat blijkt ook wel want herhaald aanbieden van leerstof zou goed onderwijs zijn, terwijl het psychologisch bekeken slecht onderwijs is omdat die herhaling alleen maar nodig is omdat de leerlingen nog niet aan de leerstof toe zijn.
Ontwikkeling als cruciale dimensie
Een leerling is tijdens zijn schoolloopbaan niet constant op hetzelfde niveau gemotiveerd. De schrijvers laten zien dat motivatie in de loop van de psychologische ontwikkeling van het kind verandert:
- Kleuters zijn leergierig omdat bijna alles nieuw is. Doorgaans hoeven die niet extrinsiek gemotiveerd te worden.
- Jonge tieners verliezen vaak interesse doordat schoolstof niet bij hen past en ze naar hun identiteit op zoek zijn.
- Jongvolwassenen kiezen zelf opleiding of studie. De intrinsieke/autonome motivatie keert terug, maar dan op een andere manier dan bij de kleuter.
Daarom lijkt het leraarkompas aangevuld te moeten worden met ontwikkelingsinzichten. Leerlingen moeten er psychologisch klaar voor zijn om iets te leren. Voor lezen bijvoorbeeld moet een kind leesrijp zijn: KIP hakkend-en-plakkend lezen als ‘K, i, p; kip’ en geen letters meer spiegelen, om de twee belangrijkste voorwaarden te noemen. De leraar heeft tevoren bepaald of een leerling klaar is om de letters en hun klankwaardes te ontdekken én begeleidt dat proces door hen op geordende manier de verschillende letters en lettercombinaties (zoals ‘oe’ en ‘isch’) hoofdstuk voor hoofdstuk aan te bieden.
Slotwoord
Het ABC van motivatie in onderwijs is een waardevolle gids voor iedereen in het onderwijsveld. Het is geen lichtgewicht, maar de aangename schrijfstijl, sterke voorbeelden en inzicht in motivatie maken het relevant en praktisch bruikbaar.
Ik ben wel benieuwd naar volgende boeken van Vansteenkiste en Soenens, vooral om hun visie op psychologische ontwikkeling, groeigerichte mensvisie en ‘openbloeiende leerlingen’ nader uit te werken.
Een helder, inspirerend en praktisch boek over het fundamentele belang van motivatie. Een aanrader voor leraren, beleidsmakers en iedereen die van onderwijs houdt.
Een meer uitvoerige bespreking is bij wij-leren.nl verschenen: ‘De onderwijscrisis oplossen vanuit het motivatiebegrip’.
Maarten Vansteenkiste & Bart Soenens, Het ABC van motivatie in onderwijs; een psychologische basis voor elke leerling en leraar, Leuven/Amsterdam, LannooCampus, 2025; ISBN 978 94 014 3513 0; € 35,99 (e-boek: € 20,99).